९४ पाण्डवहरुले गाली पाए

९४ पाण्डवहरुले गाली पाए

रत्नमान डंगोल

दुर्योधन घायल भएर मरणान्तको अवस्थामा परेको बेला बलराम तीर्थ यात्राबाट फर्केर आइपुगे । नाइटो भन्दा मुन्तिर जाङ्घ फुटेको अवस्थामा दुर्योधनलाई देखेर पाण्डवहरुलाई गदा युद्धको नियम तोडेकोमा बेसरी गालि गरेर त्यहाँबाट हिँडे । यसमा पनि कृष्णले पाण्डवहरुको दोषलाई ढाक छोप गरेर दुर्योधनले गरेको कुराहरु मात्र राखेर बलरामलाई जवाफ दिए ।

(॥# यस पछिका कुराहरु पनि महाभारतको कथामा लेखिएका छन् । तर दुर्योधनको मृत्य भए पछि महाभारतको लडाईँ सकियो । धूर्त र चलाख हुन सकेमा गलतलाई ठिक र ठिकलाई गलत सिद्ध गर्न सकिन्छ भन्ने कुराको पुष्टि भएको कुरा पाठकहरुमा निवेदन गर्दछु । महाभारतको कथा, कथा मात्र हो । कथाको लह लहैमा लाग्नु भन्दा " सृष्टिकर्ताले " उपलब्ध गराएको कुराहरु र निरन्तर भनिरहनु भएका कुराहरु बुझ्न आफ्नो "अन्तस्करण" बाट प्राप्त हुने "सत् चितानन्दको" आवाजलाई सुन्ने गरौँ । सो कुराहरु बुझ्नलाई कुनै कथा, पढ्न लेख्न जान्नु पर्दैन, पठन पाठनका प्रमाणपत्रहरु चाहिँदैन । ती कुराहरु आफै बुझ्न सकिन्छ ।॥)

इतिश्री

९३ दुर्योधन

९३ दुर्योधन

रत्नमान डंगोल

कर्ण मरेको देखेको बेला दुर्योधनको दु:खको सीमा रहेन । दुर्योधनको दु:खले कृपाचार्यलाई अति करुणा लाग्यो र भन्यो –" लोभ लालसाले गरेर हामीले साथिहरुमा ठूलो भारी बिसाएका थियौँ । तिनीहरुले यसो उसो नभनि भारी बोके र युद्ध क्षेत्रमा ज्यान गुमाई सुखमय स्थान प्राप्त गरे । अब तिमीलाई पाण्डवहरुसित मेल गर्ने एउटा मात्र उपाय बाँकि छ । अब फेरि यो सर्ब संहारी युद्ध् गर्ने तिर नलाग ।" (#॥कृपाचार्य पनि धूर्त नै रहेछ । त्यस्तो नकरात्मक कुरा गर्ने ॥)। त्यस्तो गहिरो नैराश्यताको बेलामा कृपाचार्यको त्यस्तो दिक्क लाग्ने कुराले दुर्योधनको दु:खमा झन् नुन छर्केको जस्तो भयो । सो बेकारको उपदेश उनलाई पटक्कै मन परेन । उस्ले भन्यो –" सायद त्यसको लागि समय थियो । हाम्रा प्रेमीहरुको रगत बगाएर हामीहरुको बिचमा यो सबै असह्य रक्तपात भै सके पछि हामी र पाण्डवहरुको बिमा मेल हुने कुरा कसरि हुन सक्छ ? यदि मैले काललाई छल्ने गरी आत्म समर्पण गरे भने संसारले मलाई गर्ने धिक्कारलाई मैले कसरी छल्न सक्ने ? यसरि बेइज्जति भएर बाँचेको जीवनमा मैले कस्तो सुख पाउने आशा गर्ने ? मेरा भाइहरु र नातागोताहरु सबै मरी सके पछि मेल मिलाप गरेर पाएको राज्यमा मैले कस्तो हर्ष मनाउने आशा गर्न सक्ने ? ।" (#॥श्याबास दुर्योधन, बीर हौ ! साँचिकै बीर हौ । कृष्ण, पाणडवहरु र उनिहरुका अनुयायीहरु जस्तै पाखण्डि पापी लोभि त भएनौ । आफ्नो जायज कुरामा अडिक त रह्यौ ।॥)।

दुर्योधनको सो जायज निर्भिक कुरालाई सबैले सह्रानेर टेवा दिए । आग्रह पूर्बक स्वागत गरे । तिनीहरुले दुर्योधनको अडानलाई ठिक ठाने । त्यस पछि शल्यलाई चुनेर सर्बोच्च अधिपत्य दियो । शल्य बलिया थिए । मारिएका योद्धाहरु जस्तै शूर बीर थिए । उनैको अध्यक्षतामा सेना रच्यो । भयंकर युद्ध फेरि शुरु भयो । पाण्डव पक्षबाट अहिले युधिष्ठिर आफैले शल्यलाई (युधिष्ठिरको मामा) आक्रमण गरे । त्यस बेला सम्म साम्य रुप धारण गरेका युधिष्ठिरलाई डरलाग्दो रुपमा युद्ध गरेको देखेर सबैजना छक्क परे । धेरै बेर सम्म युद्ध बाराबरी नै भै रह्यो । पछिबाट युधिष्ठिरले शैल्य माथि एउटा भालाले हान्यो । सो भाला सीधै गए शैल्योको छाति भित्र वारपार गरेर छिय्रो । उत्सवको मेला सकिए पछि ठूलो धोजाको लठ्ठा ढले जस्तै शल्यको शरीर रातो रगतले मुछिएर युद्ध क्षेत्रमा प्राण बिहिन भएर ढले । कौरब सेनाका अन्तिम महान सेनापति शल्यको हत्या पछि कौरब सेनामा अतिनै नैराश्यता उत्पन्न भयो । तर बाँचिएका धृतराष्ट्रका अन्य छोराहरु सबै जना मिलेर भीमलाई आक्रमण गरे । दुर्योधन बाहेक तिनीहरु सबैलाई भीमले मारिदिए । सभा भवनमा द्रौपदीलाई बेइज्जत गरेको बेला देखि १३ बर्ष सम्म जलिरहेको क्रोधलाई बायु पुत्रले चित्त बुझायो । (#॥ त्यतिबेला द्रौपदीको बेइज्जति गर्नेहरु त पाण्डवहरु नै होइन र ? ॥)। भिमसेनले मनमनै भन्यो – " म बेकार भएर बाँचेको छैन । तर दुर्योधन अहिले सम्म बाँचेकै छ । " अनि निस्फिक्रिले हाँसे । (#॥ कृष्ण, पाण्डवहरु र उनिहरुलाई साथ दिनेहरुको जीवन त बेकार, धिक्कार छ । बाँच्न पनि पाएनौ ॥)। सहदेबको फौज माथि शकुनिले आक्रमण गरे । केहि क्षणमा सहदेबले तीखाधार भएको तरबार बाणले शकुनिलाई हान्यो । शकुनिको गर्दन काटि दियो । कौरबहरु र पाण्डवहरुको दुष्कार्यको जड भएका शकुनिको टाउको जमिनमा गुड्यो ।

नायक बिहिन भएका टुटे फुटेका सेना तितर बितर भएर जताततै भाग्न थाले । विजय हुनेहरुले तिनीहरुलाई लखेटी एक एक गरी मारी दिए । (॥#भाग्नेहरुलाई मार्न अधर्मीहरुलाई के को लाज ?॥)। " यस्तै हिसाबले तपाईँका ११ अक्षौनि सेनाहरु सबैलाई मारी दिए । आफ्ना गौरब र शक्ति देखाई तिम्रो हितलाई आड दिएका हजारौँ राजाहरु मध्ये मूर्छा परेका, घाउ चोट पटक लागेका एक जना दुर्योधन मात्र रणभूमिमा देखा परेको छ ।" भनि अन्धो राजा धृतराष्ट्रलाई नराम्रा कुरा सुनाई रहेका सञ्जयले भनेका थिए । (#॥ भीष्म, द्रोण, कर्ण ई. जस्ताले धोखा दिएर न दुर्योधनको हार भयो – आफैले सेना हाँकेर सबैलाई अलग अलग खण्डमा युद्ध गर्न लगाएको भए पहिलो दिनमा नै युद्ध सकिन्थ्यो, पाण्डवहरु सबै नै सखाप हुन्थे ।॥)।

हारेको डरले तितर भएका सैनिकहरुलाई सकभर ढाढस दिएर बटुल्न खोजे तर नसकेर एक्लो दुर्योधन गदा लिएर तलाउ तिर गए । उनको पूरा शरीर नै घाउले भरिएको थियो  र आगोले जस्तो पोलिरहेको थियो । पानीले उनलाई तान्यो । " बुद्धिमान बिदुरले पछि हुने कुरा जानेर हामीलाई भनेका थिए ।" भन्ने कुरा मनमनै सम्झेर शरीर भरी पोलेको दु:ख कम गर्न दुर्योधन तलाउ भित्र पसे । (#॥अधर्मी बिदुर – यमराज (धर्मराज)को अवतार, युधिष्टिर यमराजकोबाट कुन्तीले पाएको छोरा भए पछि बिदुर-कुन्ती – युधिष्ठिरका नाता के प-यो त ? ॥)।

बेला बिति सके पछि आएको ज्ञानको के काम ? (#॥तै पनि कृष्ण, पाण्डवहरु र अन्यलाई त त्यति पनि ज्ञान आएन त !॥)। जे गरेको छ त्यस्को परिणाम निस्कन्छ र सो को फल भोग्नै पर्ने हुन्छ । युधिष्ठिर र उनका भाइहरुले आफ्ना महान शत्रुलाई लखेट्दै दुर्योधन पसेको तलाउमा आइपुगे । युधिष्ठिरले भने – " दुर्योधन, परिवार र कुललाई नाश गरे पछि यस तलाउमा लुकेर तिमीले काललाई छल्न लागेको हौ कि कसो ? अहिले तिम्रो घमण्ड कहाँ गयो ? तिमीलाई शरम छैन ? आएर लड, युद्ध गर । क्षत्रीय भएर जन्मेका तिमीले युद्ध त्यागेर मर्न जाने हौ कि ? ।" ती कुराहरु सुनेर एकदम रन्केर, दुर्योधनले गौरव गरी जवाफ दियो –"धर्मपुत्र (#॥यसरि सम्बोधन गर्दा पनि लाज लाग्ने कुरा हो – धर्मराज भनेको यमराजको अर्को नाम हो र बिदुर उस्को अवतार हो ॥), मेरो ज्यान जोगाउन म यहाँ भागेर आएको होइन । डरले मलाई यहाँ पु-याएको होइन । मेरो जिउ भरिको घाउले आगो जस्तै पोलेको हुनाले ठण्डा गर्न पानी भित्र पसेको हुँ । म न काल देखि डराउँछु, न बाँच्ने मेरो इच्छा छ । तर अब मैले किन युद्ध गर्ने ? जुन कुराको लागि मैले युद्ध गर्न आएको थिएँ  ती कुराहरु कुनै पनि संसार अब छैन (#॥धर्म, मान, मर्यादा, नियम कानुन ई.॥) । मलाई साथ दिनेहरु सबै मारिएका छन् । राज्यको संरक्षण गर्ने मेरो चाहना पनि मरिसकेको छ । अब एक्लोले के गर्न सक्छु र ? त्यसैले कुनै प्रतिवाद नगरी तिमीलाई मैले सबै कुरा छोडि दिएको छु । कसैले बिरोध  नहुने गरी ना जायज बादशाह भएर राज्य भोग गर ।"  (#॥ लोभ चाहना त कृष्ण, पाण्डवहरु र उनिहरुलाई साथ दिनेहरुले गरे । दुर्योधनले त आफ्नो पैत्रिक जायज सम्पतिलाई संरक्षण गरी नाजायजहरुको हातमा पर्नबाट जोगाउने कोशिस ग-यौ, जुनकुरा पुजनिय र सह्रानिय हो ।॥)।

युधिष्ठिरले भन्यो – "तिमीले हामीलाई 'सियोको टुप्पा जति पनि जमिन दिने छैन' भनेका थियौ अब चाहिँ तिमी साँचै नै दानि भएका छौ । (#॥ किन दिने ? नाथो पोईहरुबाट जन्माइएका नाजायज सन्तानहरुलाई ?॥). हामीलाई केही भाग जमिन देउ भनेर अनुरोध गरेका थियौँ । हामीले शान्तिको लागि अनुरोध गरेका थियौँ । हाम्रो प्रस्तावलाई तिमीले ठुक्र्याई दियौ । अब हामीले सब थोक लिन सकिन्छ भन्छौ । राज्य र जमिनको लागि हामी लडेका होइनौँ । हामीले तिमीले गरेको पापको बयान गर्न हुन्न ? तिमीले हामीलाई गरेका अन्यायहरु र द्रौपदीलाई गरेको अत्याचारको पापको मोचन तिम्रो ज्यान दिएर बाहेक हुनै सक्तैन (#॥ किन नठुक्र्याउनु धम्किपूर्ण नाजायज हकदैया नभएको कुरा उठाएर निउँ खोज्नेहरुको कुरा ?॥ पापको जड पाण्डवहरु नै हौ । दुर्योधनले केही पनि अन्याय गरेको थिएन । लडाईँको धम्कि र बिउ रोप्नेहरु पनि तिमीहरु र कृष्ण नै हौ.॥)।

अन्धो बृद्ध राजा धृतराष्ट्रलाई दीब्य दृष्टि भएकाले प्रत्यक्ष प्रसारण कुरा सुनाउने गरेका सञ्जयले यहाँ भन्यो – " जब तपाईँका छोरा दुर्योधनले नाजायज धर्मपुत्र (॥#हे बिदुर – "मेरो आफ्नो छोरा किन नभनेको, किन भन्न नसकेको ?"॥) युधिष्ठिरको कडा र अक्षम्य कुराहरु सुने उनि तुरुन्तै गदा लिएर पानीबाट बाहिर नस्के । " पानीबाट निस्केर भाग्य बिग्रेका दुर्योधनले भन्यो –" लौ, तिमीहरु एक एक गरी आउ, किन भने म एक्लै छु । तिमीहरु ५ जना मिलेर म कवच नभएका, शरीर भरी घाउ भएर थाकेका एक्लो भएकालाई अबश्य एकसाथ हमला गर्ने छैनौ ।"

(॥#कवच छ । के गर्ने तिमीलाई आफ्नो बारे थाहा भएन, अरुलाई बिश्वास गरेर सबै बिगा-यौ । भाग्यमा बिधिले जे लेखेको छ त्यहि हुन्छ – यहि बिधिको नियम हो भनिन्छ ॥)

युधिष्ठिरले कडाईका साथ जवाफ दियो – " यदि धेरै मिलेर आक्रमण गर्न नहुने भए अभिमन्युलाई कसरी हमला गरी मा-यौ, कृपया गरी भनि देउ । तिम्रा फौजको बिचमा बसेका त्यस बालकलाई धेरै जना मिलेर हमला गरेको बेला तिमीले सहमत गरेका थिएनौ ? हो, मानिसहरु बिपदमा परेको बेला अरुहरुलाई धर्म, रणनिति र उपदेसका कुरा गर्छन् (#॥चक्रब्युहमा होमिनेको लागि के हुन्छ त ?॥)। तिम्रो कवच लगाउ । हामीहरु मध्ये तिमीले चाहेका कसैलाई छान र युद्ध गर । मरेर स्वर्ग जाउ वा जितेर राजा होऊ ।" त्यसै अनुरुप भीम र दुर्योधनको बिचमा भिडन्त भयो । तिनीहरुको गदाको टक्कर हँदा आगोको झिल्का निस्कन्थ्यो । बल र दक्षतामा दुबै जना बराबरको थिए । युद्ध धेरै बेर चल्यो । कस्ले जित्ने हो भन्ने कुरामा  उत्सुकता बढ्यो । तमासा हेरेर बस्नेहरुले जित्ने होला भन्ने बारे कुरा कानि गर्न थाले । भीमले सुन्ने गरी कृष्णले अर्जुनलाई भन्यो – " भीमले सभा भवनमा किरिया खाएको कुरा पूरा गर्ने छ । दुर्योधनको तिघ्रा भाँचि दिने छ ।" भीमले सो कुरा सुने पछि शेर उफ्रे जस्तै ऊफ्रेर दुर्योधनको तिध्रामा गदाले पूरा बल लगाएर हिर्कायो । दुर्योधनको तिघ्रा भाँचियो । उनि मरणान्त भएर जमिनमा पछारियो । दुर्योधनको लम्पसार भएको शरीर माथि उफ्रियो र टाउकोमा पाईलाले कुल्चेर भयानक नृत्य ग-यो ।

धर्म पुत्र करायो – " नगर, भीम । तिमीले ऋण चुकाई सकेका छौ । दुर्योधन एउटा राजकुमार र हाम्रै दाजु – भाइ मध्ये नै हो । उनका टाउको माथि तिम्रो खुट्टा राख्नु ठिक होइन । " बेशरम कृष्णले भन्यो – " त्यस दुष्ट मानिसको आत्मा शरीरलाई छाडेर तुरुन्तै जाने छ । दुर्योधन र उनका सहयोगिहरु मरिसकेका छन् । पाण्डु पुत्रहरु, अब यहाँ किन बसिरहने ? तिमीहरु सबै रथमा चढ ।" (॥#लाज शरम नभएका दुष्टहरुले दुर्योधनलाई दुष्ट कसरी भन्न सकेको ? आफुले पाप काम गरेको ठाउँमा बसिरहन पनि त पोल्छ, छिटै जाउ ॥).

कृष्णले त्यसो भनेको बेला ढलेका दुर्योधनले रीस र बैमनष्यताले ज्वलन्त आगो झैँ रातो अनुहार पारेर कृष्णलाई आँखा तेर्साएर भन्यो – नीच, रणनीति अनुसार युद्ध गरेकाहरुको तिमीले छल कपट गरी हत्या गरेका छौ । कर्ण अथवा द्रोण अथवा भीष्म सित निष्कपटको युद्ध गरेर विजय हासिल गर्नु तिमीले सपनामा पनि देख्न पाउन थिएनौ । " (॥#दुर्योधनलाई थाहा त रहेछ नि, तिनीहरुले धोखा दिएको ॥) मर्न लाग्दा पनि दुर्योधनलाई आफुले गरेको सबै कार्य प्रति केहि पछुताउ गरेनन् – गलत काम गरेको भए पो पछताउनु !॥).

छल कपटी कृष्णले भन्यो – " दुर्योधन, तिमीले बेकारमा अर्कालाई दोष दिन्छौ । सत्ताको अभिमान र लोभले तिमीलाई अनगिन्ति दुष्कार्यहरु गरायो र तिमीले रोपेको बिउको फल भोगिरहेका छौ ।"  (#॥ हे धूर्त कृष्ण, ती कुराहरु त तिमी र पाण्डवहरुलाई लागु हुन्छ, दुर्योधनलाई होइन । दुर्योधनले तिम्रो अधिपत्यलाई मानेन भन्दैमा मनपरी गर्न पाइन्छ ? ॥).

दुर्योधनले जवाफ दियो – " नीच, म एउटा महान राजकुमार, उदार चित्तको साथि तर भयानक शत्रुको रुपमा जीवन बिताएर बाँचेको हुँ । राजाहरुले इच्छा गरेर पाउन नसकेको र देवताहरुले पनि घृणा गर्न नसक्ने जस्ता सबै मानव सुख पूर्ण रुपले मेरो भएको थियो । योद्धाको मृत्यु त्यस्ता जीवनको शिर योग्य मुकुट हो । मरेर म मेरा साथिहरु सित भेट्न हर्षोल्लास गरी स्वर्गमा जाँदै छु । त्यहाँ अघि नै पुगि सकेका मेरा भाइहरु मेरो स्वागत गर्न प्रतिक्षा गरी रहेका छन् । तिमीहरुले गरेको लोभ पूरा गरी नसकेकाले र सबै घृणित क्षत्रिय भएर यहिँ रहने भएका छौ । म खुट्टा  भाँचिएर लडिरहेको बेला नाजायज भीमले मेरो टाउकोमा पाइला राखेर नाचेको  मलाई केहि दु:ख छैन, घृणित काम त उस्ले नै फेरि ग-यो । गदा युद्धको नियम मैले भंग गरेको होइन, उस्ले गरेको हो । केही बेर यसै रहेमा मेरो लाश माथि काग र गिद्धहरुको खुट्टाहरु पनि पर्ने छन्, नपर्ने हो र ? । "

दुर्योधनले त्यसो भनेको बेला देवताहरुले स्वर्गबाट फूलहरु बर्सायो । आफ्ना लेखामा नभएको चाहना तर गर्नु पर्ने कर्मले दुर्योधनलाई बाटो देखायो, साहास पूर्बक सामाना ग-यो । तर, छल कपटको अगाडि केहि लागेन । क्रोध र कृष्ण र पाण्डवहरुको छलकपट, र भीष्म, द्रोण, कर्ण इत्यादिहरुको बिश्वासघातले गर्दा धेरै धर्मका कार्यहरु भंग भए । तर धृतराष्ट्रका छोरा दुर्योधनको अजित आत्मालाई कसैले बिरोध गर्न सकेन ।

क्रमश:

९४ पाण्डवहरुले गाली पाए

रत्नमान डंगोल

९२ कर्णको हत्या

९२ कर्णको हत्या

रत्नमान डंगोल

द्रोण मरे पछि कौरब सेनाका राजाहरुले कर्णलाई महासेनापतिमा स्थापना गरे । सल्यले हाँकेको युद्धको भब्य रथमा चढेर कर्ण ऊभियो । उनको फूर्तिलो अनुहारमा बिश्वास र योद्धा भएको महान कीर्तिले कौरबहरुको साहस बढ्यो । युद्ध फेरि शुरु भयो ।

पाण्डवहरुले ज्योतिषहरुसित सल्लाह गरी यस भयानक युद्धको लागि शुभमुहूर्त लियो । अर्जुनले रथको पछाडि भीमको आड लिएर कर्णलाई आक्रमण गरे । दुशासनले भीमलाई केन्द्रित गरी आक्रमण गरे । उनि माथि बाणहरु बर्साए । भीमले खिस खिस गरी हाँससेर मन मनै भने –" अब मैले यस पाजीलाई मेरो मुठिमा ज्युँदै पाएको छु । मैले द्रौपदीलाई दिएको प्रतिज्ञा आज पूरा गर्ने छु । मेरो प्रतिज्ञा पूरा गर्न साह्रै ढिलो भएको छ ।" दुशासनले द्रौपदीलाई जे गरेको थियो सोको सम्झना जब भीमले गरे तब थामेर थाम्न नसक्ने रीसको ज्वाला उठ्यो । हातहतियार सबै फालेर रथबाट हाम्फालेर गयो र बाघले शिकारलाई जस्तै दुशासनलाई झम्ट्यो । उनको ढाड भाँचि दियो ।

" दुष्ट पशु, द्रौपदीको कपाल समात्ने पाजी हात यहि होइन ? अब म तिम्रो शरीरबाट यस्को जरै देखि उखेलि दिन्छु । यहाँ तिमीलाई सहायता गर्न चाहने कोहि भए अगि सरेर प्रयास गरेर हेरोस् । " भनि दुर्योधनलाई घृणाले हेरी यो चुनौतिको गर्जना गरे जस्तै भीमसेनले दुशासनको हात ऊखालेर रणक्षेत्रमा फालि दियो ।उनि चौध बर्ष अघि उनले गरेको भयंकर प्रतिज्ञालाई पूरा गरे । हिंस्रक जनावरले जस्तै उनले दुशासनको शरिरबाट रगत चुस्यो र जोशले उत्तेजित भएर रगत्याम्य मुख लिए रणक्षेत्रमा नाचे । (#॥आखिर राक्षस न हो ! आफुले गरेको पापलाई ढाक्न जे गर्न परे पनि गर्नै प-यो । एउटै आइमाईलाई पाँच जनाले स्वास्नी बनाउने अनि जुवामा थापेर निहुँ खोज्ने ॥)। भिमसेनले सिँहनाद गरेर भने – " मैले गरेको कबोल पूरा गरेँ । (#॥दानवीय कबोल ॥)। दुर्योधनको लागि गरेको शपथ मात्र पूरा गर्न बाँकि छ । यज्ञ कुण्ड तयार छ । त्यस बलिलाई पनि तयार हुन देउ ।"

त्यस दृष्यले सबै थर्कमान भए । भीमको त्यो क्रोधको उत्तेजना देखेको बेला कर्ण पनि शिथिल भयो । सल्यले कर्णलाई भन्यो – " नडराउ , डरले गलत हुन सक्ने कुनै पनि संकेत देखाउनु तिमीलाई योग्य हुँदैन । दुर्योधन निराश भएर काँमेर बसेको बेला तिमीले पनि साहस गुमाउनु ठिक होइन । महान दुशासनको मृत्यु भए पछि सेनाको आशा सबै तिमीमा भर परेको छ । अब सबै भार तिमीले बहन गर्नु परेको छ । तिमी जस्ता बीर योद्धाले अर्जुन सित द्वन्द युद्ध गर्न खोज । विश्वको अटल कीर्ति जित अथवा सिपाहिको स्वर्ग प्राप्त गर्न खोज ।" यी कुराले कर्णको साहस बढायो । रिसले राता राता आँखा पारेर आँशु पुछेर रथलाई अर्जुन तिर बढाउन सल्यलाई आग्रह ग-यो । अश्वत्थामाले उत्सुक्ता पुर्बक दुर्योधनलाई सम्बोधन गरेर भन्यो  - " युद्ध गर्न पुग्यो । यो भयाबह शत्रुतालाई अन्त गर । प्रिय मित्र, पाण्डवहरुसित मिलाप गर । यस युद्धलाई रोक ।" (#॥ हे अश्वत्थामा, तिमी पनि डरायौ ! ॥)।  दुर्योधनले भन्यो - " के भनेको ? जंगली जनावरले जस्तै मेरो भाईको रगत पिएर छिन्न भिन्न भएको दुशासनको शरीर माथि नृत्य गरेको बेला ब्वाँसो भीमले निकालेको आवाज तिमीले सुनेनौ ? अब पनि मेलको कुरा हुन सक्ने ? यो नचाहिने कुरा किन बोल्छौ तिमी ? मेरो मित्रता चाहँदैनौ भने तिमी यस युद्धबाट हटेर जान सक्छौ, मलाई केही आपत्ती छैन ।" यसरी बोले पछि नयाँ फौज लिएर पाण्डवहरु माथि आक्रमण गर्न आदेश दिए ।

फेरि भयंकर युद्ध अगाडि बढ्यो । सूर्य पुत्रले आँखा नै तिरमिराउने गरी बाणहरु छाडे । ती बाणहरुले आगो निकालेर डबल जिब्रो चम्काएका सर्पहरु झैँ भएर अर्जुन तिर गए । अनि ठिक त्यहि बेला अर्जुनका सारथि कृष्णले अर्जुनको रथलाई पाँच अंगुल जमिन भित्र धसाई दिए । ती सर्प बाणहरुले अर्जुनको टाउकोको सट्टा मुकुटमा लाग्यो र मुकुटलाई खसालि दियो । कृष्णले सो चलाकि नगरेको भए अर्जुनको काम तमाम हुन्थ्यो । (#॥ हे कृष्ण ! हात हतियार उठाउँदिन भनेको हैन, कसरि रथलाई धसायौ ?॥)। अर्जुन लाज र क्रोधले रातो भए । उनले कर्णको जवाफमा धनुषमा बाणहरु चढाए । कर्णको अन्तिम समय आई पुगेको थियो । भबिष्य बाणि भए जस्तै कर्णको रथको बाँयाँ पट्टीको पाँग्रा अचानक रगतको धापमा गाडियो । (#॥ यो काम पनि त कृष्णकै त होला नि ॥)। धापबाट पाँग्रा उचाल्न कर्ण जमिनमा हामफाले । कर्णले चिच्याएर भन्यो – " एक छिन पर्ख । मेरो रथ जमिनमा गाडिएको छ । तिमी जस्ता महान  योद्धा भएर र धर्म गर्न जान्ने भएर तिमीले निश्चय नै यस दुर्घटनाको फायदा उठाउन नहुने हो । मैले रथलाई तुरुन्तै उठाएर तिमीले भने जस्तै युद्ध गर्ने छु ।" अर्जुन अन्कनायो । कर्ण अहिले दुर्भाग्यको कारणले केहि बिचलित भएको थियो । कर्णलाई आफुलाई दिएको सरापको याद आयो । अर्जुनको मर्यादाको भावना बुझेर फेरी उनले अर्जुनलाई अनुरोध ग-यो । तर बिचमा आएर कृष्णले भन्यो – " हा ! कर्ण, तिमीले पनि सदब्यबहार र रणनिति छ भनेर सम्झना गर्नु राम्रो कुरा हो । अहिले तिमीलाई कष्ट परेको बेला तिमीले त्यस्ता कुरा सम्झेका छौ । तर दुशासनले द्रौपदीलाई घिस्याएर लगि सभाहलमा बेइजत्ति गरेको बेला तिमी, दुर्योधन, र सकुनिले त्यो नितिलाई कसरि बिलकुलै बिर्सेका थियौ ? । (#॥ सो हुनको कारण त पाण्डवहरु नै होइन र ? ॥ जुवा -युद्ध -प्रेममा के गरिँदैन ? जसरी भए पनि जित्नु छ, रुकमिणी अपहरणमा तिमीले गरेको कुरा सम्झना छ ?). खेल्न मन पराएका तर सिपालु नभएका युधिष्ठिरलाई जुवा खेलाई फसाउनमा तिमीले सहायता ग-यौ, तिमीहरुले उनलाई ठगेका थियौ । (#॥ अरुलाई किन दोष ? युधिष्ठिर जस्ता अधर्मी मूर्ख र अरु पाण्डवहरु नै दोषी होइन र ? ॥)। त्यस बेला तिम्रो सदब्यबहार कहाँ गएको थियो ? । प्रतिज्ञा गरे मुताविक १२ बर्ष वनबास १३औँ बर्ष गुप्तवास पूरा गरे पछि युधिष्ठिरलाई उनको राज्य फिर्ता दिन नमान्नु के सदब्यबहार थियो त ? (#॥ राज्य फिर्ता दिने भन्ने त कुरै थिएन ! फेरि कर्णसंग मतलबै नभएको कुरा किन उठाउँछौ, पाखण्डि कृष्ण ? ॥)। अहिले के को धर्मको लागि कराउँछौ ? के पर्न आयो ? भीमलाई विष दिएर मार्न खोजेकाहरुसंग तिमी पनि लागेका थियौ (॥#गलत॥) । पाण्डवहरुलाई लोभ्याएर बाणावतमा पठाएर लाक्षाको दरबारमा सुतिरहेको बेला उनिहरुलाई जिउँदै जलाउने षडयन्त्रमा तिमीले चुपचाप समर्थन गरेका थियौ । (#गलत, दुर्योधनको षडयन्त्रमा कर्णले कहिले पनि समर्थन गरेको थिएन, सो कुरा त तिमीलाई पनि थाहा हुन पर्ने हो, षडयन्त्रि कृष्ण ॥)। त्यसबेला तिम्रो धर्ममा के भएको थियो ? । द्रौपदीलाई जबरजस्ति हातपात गर्दा तिमीले रमाएर हेरिरहेको बेला धर्मले तिमीलाई के बताएको थियो ? । (#॥ तिमीले पनि हेरी रहेको हैन सर्ब ब्यापी भनाउँदा धूर्त कृष्ण ? ॥)। तेसबेला तिमीले उनलाई 'तिम्रा लोग्नेहरुले तिमीलाई रक्षा नगरि छोडि सकेको छ, गएर अर्को पोइ सित  बिबाह रचाउ' भनि जिस्काएको हैन ? (#॥ हैन, बरु ५ जना संग द्रौपदीलाई बिबहा गराउने तिमी पो महा अधर्मी । सबै कुरा थाहा हुँदा हँदै, झूठो लाञ्छना लगाउने तिमी जस्तो नीच पात्र यस महाभारतको कथामा अरु कोहि पनि छैन ॥)। त्यस्ता कुराहरु बोल्न लाज नमानेका जिब्रोले अहिले रणनितिको कुरा गर्दछौ ? तिमीहरु बथान मिलेर नौजवान अभिमन्युलाई घेरा दिई लाज नमानि उनको हत्या गरेको बेला  के रणनिति भएको थियो र ? (॥# अभिमन्युलाई मार्ने रणनिति त तिम्रै होइन र ? मूर्ख पाण्डवहरुको मूर्खताबाट  फायदा ऊठाएर मूर्ख अभिमन्युलाई चक्रब्युहमा फसाएको पनि तिमीले नै हैन र ? मूर्खलाई चक्रब्युहमा जानै किन परको थियो ? । अधर्मीलाई सत्मार्गमा ल्याउने कि उस्ले एउटा गल्ति ग-यो भने आफुले पनि झन् ठूलो पाप गर्ने, महा पापी कृष्ण ? बाउले आफ्ना सन्तान प्रति कस्तो ब्यबहार गर्दछ ? ॥)। दुष्ट कर्ण, अहिले रणनीति र सदाचारको कुरा नगर किनभने तिमीले आवश्यक मर्यादा कहिल्यै राखेनौ । " (#॥फेरि झूठो लाञ्छना ॥)।

अर्जुनलाई छिटो अधर्मि कार्य गर्न आदेश दिएर कृष्णले यसरी कर्णलाई हप्काई रहेको बेला कर्णले शिर झुकाई केही बोलेन । उनले धापमा गडिएको पाँग्रा छोडेर चुपचाप रथमा चढ्यो र धनुष उठाएर अर्जुनलाई नचुक्ने ताक लिए एक छिनलाई बेहोस गर्ने शक्ति भएको एउटा बाण हान्यो । कर्णले फेरि एक छिन तल ओर्लेर पाँग्रा उठाउने मौका लियो । हडबड गरी रथको पाँग्रा उठाउने प्रयास ग-यो । तर उनि माथिको सराप कडा थियो । दुर्भाग्यले त्यस योद्धालाई छोडेको थिएन । जोडले बल लगाउँदा पनि पाँग्रा डेग चलेन । अनि उस्ले परशुरामबाट सिकेको अस्त्र बिद्या शक्तिशालि मन्त्र स्मरण गर्ने कोशिस ग-यो । तर परशुरामले भविष्य बाणि गरे जस्तै सो चाहिएको बेला उनको स्मरण शक्तिले काम गरेन, मंत्र सम्झन सकेन । माधवले भने- " अर्जुन ढिलो नगर । बाण हानेर दुष्ट शत्रुलाई मारी हाल ।  अर्जुनको हात अनकनाई रहेको थियो । नीति बिरुद्ध कार्य गर्न उनको मनले  मानिरहेको थिएन । तर कृष्णको कुरा सुने पछि भगवानको आदेश सम्झेर एउटा बाण छोड्यो । त्यस बाणले कर्णको टाउकोलाई जिउबाट छुट्याई दियो । (#॥महाभारतको कथामा कविले त्यसरि लेखेको छ । कथा न हो लेखकलाई जस्तो ठिक लाग्छ लेख्छन् ॥)।

(॥#अभद्र ब्यबहार भए पनि सो कार्यको लागि कविले अर्जुनलाई दोष दिन नचाहेको देखिन्छ  । गाडिएको रथलाई धापबाट उठाउन बेकारको प्रयासमा लागेका कर्णलाई मार्न लगाउने धूर्त कृष्ण न थिए । मर्यादाको नीति तथा त्यसबेला प्रचलित रणनीति अनुसार सो कार्य बिल्कुलै अनुचित थियो । धूर्त कृष्णले उचित कार्य नै के पो गरे !! धर्म नष्ट गरेको जिम्मेवार कस्ले पो गर्ने, भगवानले त त्यस्तो कार्य गर्दै गर्देन; गर्नेलाई त अधर्मी, पाखण्डि भन्ने हैन त ? भगवानले त सत् मार्गमा ल्याउँछ ? कर्ण जस्तो सत् मार्गिको दोष केहि पनि थिएन । भौतिक क्रान्ति र युद्ध द्वारा अनिष्ट कार्यलाई रोक्ने आशा गर्नु फजुल कुरा हो भन्ने यो शिक्षा हो । शारीरिक बलद्वारा उचित मानिएको युद्धले अनगिन्ति अनिष्ट कार्यहरु मानिसहरुलाई गराई दिन्छ, अनि अधर्मी कार्यहरु बढदै जान्छ । अधर्मी पाखण्डिहरुले त्यस्ता कार्यहरुलाई रोक्नुको सट्टा बढावा गर्छन्, प्रोत्साहन गर्छन् जस्तै महाभारतको कथामा कृष्णले गरे॥)

क्रमश:

९३ दुर्योधन         

रत्नमान डंगोल

९१ द्रोणको अन्त्य

९१ द्रोणको अन्त्य 

रत्नमान डंगोल

महाभारतको कथामा भीमसेनको असुर स्त्री हिडम्बा पनि छ । लाक्षा गृहबाट उम्के पछि जंगलमा उनीलाई भेटेको थियो । उनिबाट एक जना छोरा जन्मेको थियो । उनको नाम घटोट्चक हो । बीरता, बल, साहस तथा सुब्यबहार सबै गुणले सु-सम्पन्न भएका महाभारतका लडाकुहरुमा दुईजना नौजवानहरु थिए । उनीहरु अर्जुन पुत्र अभिमन्यु र भीमको छोरा घटोट्कच थिए । कुरुक्षेत्रको युद्धमा दुबै जनाले ज्यान फालेका थिए ।

महाभारतको युद्धको पछिल्लो खण्डमा दुबै पक्षको उत्तेजित वैमनष्यताले दिउँसो र साँझ पख गरेको युद्धले सन्तोष मानेन् । चौधौँ दिनमा घाम अस्ताए पछि पनि उनिहरुले युद्ध बन्द गरेनन् । चिराग बालेर भए पनि युद्ध चालु नै राखे । कुरुक्षेत्रमा अपूर्ब दृष्य देखिएको थियो । त्यस्तो दृष्य पहिले देखिएको थिएन । दुबै पक्डका सेनाध्यक्षहरु र सिपाहिहरुले हजारौँ चिरागहरु बालेर बिशेष गरी राती गरिने संकेतको प्योग गर्दै युद्ध गरेका थिए । घटौटकच र उनका सेनाहरु रात परे पछि धेरै गुना बलिया हुने भएकाले उनिहरुले अन्धकारबाट थप फायदा पाए । दुर्योधनका फौजहरुलाई चर्कै गरी आक्रमण गरे । घटोट्कच र उनका राक्षसी फौजले आकाशमा उडि अचानकले आक्रमण गरी हजारौँ मानिसहरुको नास गरेका थिए । सो बेला दुर्योधनको मन मरेको थियो ।

" यस नीचलाई तुरुन्तै मारि देउ, कर्ण । अन्यथा हाम्रो फौज तुरुन्तै सबै खत्तम हुनेछ । बेर नगर, यसलाई नास गर । " बिचलित भएका सबै कौरबले आवेदन गरे । कर्ण आफै एक जना असूरको बाण लागेर घाइते भएर दु:ख मानी रिसाएर बसेका थिए । उनिसंग इन्द्रले प्रदान गरेको नभुल्ने प्रभाव भएको शस्त्र थियो । तर त्यो एक चोटि मात्र प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो । अर्जुन सित अन्तिम मुकाबिला हुने अनिबार्य थियो भन्ने जानेर यसलाई अर्जुन माथि प्रयोग गर्न जतन साथ राखेको थियो । तर गम्भिर रुपमा त्यस राति बिचलित भएका फौजको जोश र खलबलिमा  घाईते भएकाहरुको आवेदनमा प्रभावित भएर कर्णले त्यो अस्त्र उनले त्यस नवजवान राक्षस घटोट्कच माथि प्रहार ग-यो ।

यसरी अर्जुन त बच्यो तर ठूलो क्षति पनि भयो । आकाशको बिचबाट कौरब सेना माथि भयानक बाणहरु बर्साई रहेका भीमका पुत्र पाण्डवहरुलाई दु:खमा पारि मरेर तल खस्यो । युद्ध रोकिएन । द्रोणले जोड तोडले आक्रमण गरी पाण्डव सेनालाई भय र त्रास दिए ।

कृष्णले भन्यो – " ओ अर्जुन, युद्धको कडा नियम पालना गरेर यो द्रोणलाई पराजय गर्न सक्ने कोहि छैन । यदि हामीले धर्म छोडेन भने उनि सित लडाईँ गरेर जित्न सकिँदैन । उनलाई युद्धबाट बिमुख गराउने एउटै मात्र उपाय छ । यदि उनले अस्वत्थामा म-यो भन्ने सुन्यो भने उनेले जीवनको सबै स्वार्थ छोड्ने छ र शस्त्रहरु सबै हटाउने छ । अस्वत्थामा म-यो भनेर उसलाई कसैले सुनाउनु पर्ने छ । " (#॥ वाह रे कृष्ण, गीता पाठ गरेर धर्मको रक्षा गर्न युद्ध गरेको होईन ? ॥)। अर्जुन झुठो बोल्नमा लाग्न नसकेकोले कृष्णको यस प्रस्तावमा उनलाई खल्लो लाग्यो । नजिकमा रहेका अरुले पनि त्यस बिचारलाई स्वीकार गर्न सकेन । धोकाबाजीको ब्यक्ति हुने कसैको मन थिएन । (#॥ अरु कसैले किन, स्वयं कृष्णले नै किन नभनेको ? कथा त हो नि के भयो र !! ॥)। युधिष्ठिर केही क्षण बिचार गरेर बस्यो । । " यो पापको भार म बहन गर्ने छु । " भनेर यस भयावहको कार्य गर्ने  निर्णय ग-यो । (#॥ स्याबास ! अधर्मी ! भन्नुमा धर्मराज !! ॥)। यो अपूर्व क्षण थियो  । तर विश्व सृष्टिको शुरुमा समुद्र मन्थन गरेको बेला देवताहरुलाई भष्म गर्ने गरी विषको षडयन्त्र भएको बेला त्य विष निल्न रुद्र अगाडि बढेर देवताहरुलाई बचाएको थिएन र ? (#॥ कथा हो कथा, वचाउने र मार्ने भन्ने कुरा बुझ्नु पर्छ ।॥)। आफुमा बिल्कुल भर परेका साथिलाई वचाउन रामलाई सदाचारको नियमलाई छोडि बालिलाई मार्ने पापको भार बहन गर्न परेको थियो ।(#॥ रामायणको कथामा – सो बेइमानीको काम गर्न नै आवश्यक थिएन, बालिसंग कुरा गरेको भए भै हाल्थ्यो; बालि पनि राम भक्त नै थियो; बालि र सुग्रिवको मेल भै हाल्थ्यो – दाजुलाई सहयोग नगरि भाग्ने सुग्रिव न थियो ॥)। यस्तै हिसावले युधिष्ठिरले यस पापको भार बोक्ने निश्चित ग-यो । किन भने द्रोणलाई मार्ने अरु कुनै उपाय थिएन ।पापको घैँटो त भर्नै प-यो ।

भीमसेनले गदा उठाएर अस्वत्थामा भन्ने हाथीको टाउकोमा बेसरि हिर्कायो । हाथि मरेर ढल्यो । द्रोणले हाँकेको फौजको नजिकमा गएर भीमसेनले जोडले कराएर भन्यो – मैले अस्वस्थामालाई मारेँ । कहिले पनि अभद्र ब्यबहार नगरेकाले त्यस्तो काम गर्ने सोच्दै नसोचेका भीमसेनले सो कुरा बोलेको बेला ठूलो लाजले टाउको निहु-याको थियो । ती शब्दहरुले आफ्नै मनमा धक्का पा-यो । द्रोणले ब्रम्हास्त्र छोडन लागेको बेला ती शब्दहरु सुनेका थिए । " मेरो छोरा मरेको साँचै हो " भनेर युधिष्ठारसित सोधे । (#॥ धोकेवाज द्रोण, मर्ने कारणको खोजि नै थियो त अरु नै उपाय सोँचे हुन्थ्यो नि । आफ्नै मान्छेलाई हेर्न बुझ्न पठाएको भए भै हाल्थ्यो नि । अधर्मीलाई किन सोच्नु पर्थ्यो र ?॥)। उसले सोँचेको थियो कि युधिष्ठिरले झुठो बोल्ने छैन । द्रोणले त्यसरी सोधेको बेला कृष्ण धेरै डराएको थियो । विजय गर्ने लालसाले मनलाई मारेर युधिष्ठिरले कराएर भन्यो – " हो अस्वस्थामा मरेको साँचो हो । " त्यस पछि कसैले पनि नसुन्ने गरी बिस्तारै भन्यो –"अस्वत्थमा हाथि हो या मान्छे, थाहा छैन " । सो कुरा द्रोणले पनि सुनेन । #युद्धको प्रत्क्ष कुरा सुनाई रहेका सञ्जयले धृतराष्ट्रलाई भन्यो – "ओ राजा युधिष्ठिरले यसरी ठूलो पाप गरे । (#॥: तर त्यो भन्दा ठूलो पाप त जुवा, सबै हारेको र द्रौपदीलाई पनि हारेको होइन र ? ॥)।

झूठो कुरा युधिष्ठिरको मुखबाट निस्के पछि सँधै जमिनबाट चार इन्च माथिबाट गुड्ने युधिष्ठिरको रथ खसेर पाँग्राहरु जमिनमा गुड्न थाले । असत्यले भरेको संसार देखि अलग्ग रहेका युधिष्ठिर अचानक मर्त्य मण्डलि भए । उन्ले विजयको आकाँक्षाको लोभ गरेका थिए । असत्यको बाटोमा चिप्लिए । त्यसैले उनको रथ मानवको साधारण बाटोमा ओर्लेको थियो । (#॥त्यस्ता हुन्छन् त धर्मराज भनाउँदाहरु ??? ॥).

द्रोणले छोरा मरे भन्ने सुनेका बेला उनको जिन्दगिको सबै महिमा छुट्यो । अभिलाषा भनेको नभएको जस्तो भएर गयो । त्यस महान (वा तुच्छ ) ब्यक्तिको त्यस्तो अवस्था  भए पछि  भीमसेनले उनलाई कडा वचन गरी ठूलो स्वरमा बोल्यो (॥#गुरुले पाण्डवहरु प्रति वैर भाव गरेर दुष्मनी गरेकै थिएन, तै पनि गुरुलाई दिने मर्यादा पाणडवहरुले गरेरनन् ॥).- " तिमी ब्राह्मणहरुले आफ्नो जात वर्ण अनुसारको उचित कार्यहरु छोडेर शस्त्र चलाउने क्षत्रिय पेशामा लागेर राजाहरुको सर्बनाश गरेका छौ । यदि तिमी ब्राह्मणहरुले आफ्नो जन्मबाट पाएको कर्मको बाटो नभुलेको भए राजाहरुको यस्तो सर्बनाश हुने थिएन । तिमीले पढाएका छौ कि अहिंसा सबै भन्दा ठूलो धर्म हो र ब्राह्मणहरुले धर्मको पालन गरी रक्षा गर्ने हो । तै पनि, तिमीहरुले आफ्नो जन्म सिद्ध ज्ञान र बुद्धिलाई त्यागेर निर्लज्ज भएर हिंसा गर्ने पेशा लिएका छौ । तिमीहरु यस पापी जीवनमा ओर्लि आएको हाम्रो लागि दुर्भाग्यको कुरा हो । (यो लडाईंमा सबैलाई उक्साएर तानेको कस्ले गर्दा हो ? हे गदाधारी पापी गधा भीमसेन सो कुरा पाप भनेर थाहा हुँदा अरुलाई, आफ्नै गुरुलाई उपदेश दिन सक्नेले किन सो काम आफै गर्दैछौ ?)

भीमसेनको यस दुरवचनले त्यसै पनि बाँच्ने इच्छा मारि सकेका द्रोणलाई ज्यादै दु:खित पा-यो । उनले हात हतियार फ्याकिँ दियो । रथमै योग गर्न बसे । बेकारमा पाण्डवहरुलाई वचाएकोमा दु:खि भए । यसै बेला तरवार झिकेर पापी दृष्टद्युम्न आयो । सबै तिरको बिरोध र कोलाहललाई परवाह नगरी रथ माथि चढेर त्यस बृद्ध योद्धाको शिर चटक्क काटी द्रोणको संहार कर्ता भएकोले आफ्नो पाप कर्मलाई पूरा गरे । अनि भरद्वाज पुत्रको आत्मा प्रत्यक्ष ज्वाला भएर निस्क्यो र माथि स्वर्ग तिर लागेको थियो । (#॥कता हो माथि ? स्वर्ग भनेको ? आत्मालाई कसरी देख्ने ? वाहियात !!॥)।

महाभारत महान तथा अपूर्ब कथा हो । (#॥ कथा भनेर थाहा भए पनि, कथा कै कुराको पछि पछि लाग्छन् – मानिसहरु किन मूर्ख छन्, भगवानको कुरा तिर ध्यान नदिएर कथाको पात्रलाई मान्छन् । भगवानको कुरा बुझ्नलाई न मानिसले बनाएको भाषा, न कथा, न बिद्यालय जानु पर्छ – आफ्नै शरीर भित्र रहेका 'सत् चितानन्दको आवाजलाई सुने पुग्छ, सुन्न सक्नेहरुले अरुलाई पनि अनिभव गराउन मदत गर्नसक्छन् । अनुभव गर्ने गराउने नभएमा अरु सबै ठग हुन् ॥)। मानव जीवनका दु:खहरु भब्य शोभाले चित्रण भै घुमाउरो दृष्यमा अल्झिएको हुन्छ । भुलचुक र दु:खको कथाको पछाडि हामीलाई कविले मोक्षको बिचार पाउन सक्ने गराई दिन्छ, बुझ्ने कोशिस गर्नु पर्छ । (#॥महाभारतको कथाले 'ठिकलाई बेठिक र बेठिकलाई ठिक गराउन सकिन्छ' , 'महाधूर्तलाई भगवान' र 'महा अधर्मीलाई महान धर्मात्मा' भनेर पर्स्तुत गर्न सकिन्छ भनेर अति चलाखी ढंगले प्रस्तुत गर्न सकिन्छ भनेर प्रमाणित गर्दछ ।॥)। महाभारतको ग्रन्थ एउटा कथा भए पनि धर्मको (या अधर्मीको ?) पुस्तक हुन आएको छ । भब्य गरी संक्षेपमा सीधा लेखिएका दन्त्य कथा र उपन्यासहरु भन्दा फरक छ । यस महाभारतको कथा घुमाउरो छ, सरसरती हेर्दा जुन कुरा देखिन्छ, गौर गरेर बिचार गरेमा त्यसको ठिक अर्को कुरा सिकाई रहेको छ । हुनलाई त यो पनि दन्त्य कथाहरु उनेर बनाईएको महान ग्रन्थ नै हो । यो ऐतिहासिक कुरा होइन । रामायण र महाभारत बिल्कुल बेग्लै किसिमका तर दक्षतापूर्ण सृजनाहरु  हुन । (#॥ मानिसहरुलाई जनावर तुल्य बनाउन सकेमा अधिनायक भएर ' राम राज्य ' गर्न सकिन्छ भनेर रामायणले सिकाउँछ भने महाभारतले कथाले माथि भने जस्तै 'ठिकलाई बेठिक र बेठिकलाई ठिक गराउन सकिन्छ' भन्ने कुरा सिकाउँछ ।

क्रमश:

९२ कर्णको हत्या         रत्नमान डंगोल

९० अब एकै चोटि ९० जयद्रथको बध

९० अब एकै चोटि ९० जयद्रथको बध

(अभिमन्युको हत्या हुनुको दोष अर्जुनले जयद्रथलाई दिएर प्रण गरेको थियो कि भोलि पल्टको सूर्य अस्ताउनु अगाडि जयद्रथलाई बध गर्न सकिएन भने आफै आत्मदह गरेर मर्ने छ । ८१मा भनिए जस्तै अभिमन्युको मृत्युको दोष जयद्रथलाइ दिन सकिन्न । अर्जुन बिनाको पाण्डव सेनालाई जयद्रथ एक्लैले हराएको देखिन्छ ।)

रत्नमान डंगोल

दुर्योधनले भन्यो –"फैसला हुने समय आएको छ, कर्ण । आज रात पर्न अघि जयद्रधको हत्या हुने छैन, आफ्नो प्रण पुरा नभएमा अर्जुन बेइज्जत भएर आफै मर्ने छ । अर्जुनको मृत्युको साथै पाणडवहरुको सर्बनाश अवश्य छ । झगडा बिना सम्पूर्ण सार्बभौँमसत्ता सबै हाम्रो हुनेछ । धनन्जयले बिचार     नपु-याई सम्भव नै नभएको प्रतिज्ञा गरेको थियो, उनि आफ्नै हातबाट मर्नु पर्ने भगवान कै बिधी रहेछ । अहिले मेरो ग्रह दशा राम्रो भएको जस्तो छ । हामीले यो मौका गुम्न दिनु हुँदैन । हामीले जसरि भए पनि उस्को आक्रमण असफल भएको हेर्नु पर्छ । सबै कुरो तिम्रोमा भर पर्दछ । तिम्रो महान युद्धकलाको परिक्षा आजै हुने छ । देखाउ आफ्नो खुबि । हेर पश्चिम दिशामा घाम डुब्दैछ । केहि समयमा रात पर्दैछ । त्यति बेला सम्ममा अर्जुनलाई जयद्रथसम्म पुग्न सक्ने सम्भव छैन । मैले सम्भावना देखेको छैन । तिमी, अश्वत्थामा, सल्य, कृपा र म, हामी सबै मिलेर जयद्रथको सुरक्षामा बस्नु पर्छ । घाम अस्ताउने केहि बेर सम्म हामीले जयद्रथलाई अर्जुनको हात पार्न दिन हुँदैन । अर्जुन असफल भएको हामीले हेर्न पाउनु पर्छ । यसको लागि हामीले सकभर कोशिस गर्नै पर्छ "। कर्णले जवाफ दियो –"राजा, भिमसेनले मलाई सर्बत्र घाउ पारि दिएको छ । म यस्तो थाकेको छु कि मेरो शरीरमा शक्ति नै नभएको जस्तो भएको छ । तै पनि म भएभरको शक्ति लगाएर लड्नेछु । म तिम्रै सेवा गर्न मात्र बाँचेको छु ।" कर्ण र दुर्योधन यसरि योजना गरिरहेको बेला घाम अस्ताउन अघि जयद्रथसम्म पुग्ने गरी अर्जुनले भएभरको बल लगाएर कौरबसेलाई भयंकर आक्रण गरिरहेको थियो । कृष्णले पाँच जन्य मुखमा राखी ऋषभस्वरमा ठूलो स्वर हुने गरी बजायो । जुन स्वरले आफ्नै सारथिलाई रथ लिएर तुरुन्तै आउनु भन्ने संकेत दिएको थियो । सो रथ आई पुगे पछि सत्यकि तेस्मा चढेर कर्णलाई ब्यस्त गराई राख्न भयंकर गरी दक्षता पूर्बक कर्णलाई आक्रमण गरे । दारुकाको रथ हाँक्ने चातुर्य तथा सत्यकिको धनुष चलाउने तरिका यस्तो थियो कि देवताहरुलाई सो भिड़न्त हेर्न तल ओर्लन लगाएको थियो । कर्णको रथको चारै वटा घोडाहरुलाई निर्बलियो पारेर सारथिलाई खसालि दियो, ध्वजा खसालि दियो र रथलाई चूर्ण पारी दियो । महान कर्ण रथ बिहिन भएर बसे । कौरब सेनामा हाहाकार मच्चियो । कर्ण दौडेर दुर्योधनको रथमा चढ्यो । सञ्जयले घटनाहरु सुनाउने क्रममा यति बेला धृतराष्ट्रलाई भने –"धनुर्बिद्यामा सब भन्दा निपूर्ण भएकाहरु कृष्ण, अर्जुन र सत्यकि नै हुन् । तिनीहरुको दाँजोमा अरु कोहि पनि छैनन् ।" (#॥ किन जयद्रथ, कर्ण र एकलब्य नि ?॥)।

अर्जुनले कौरबहरुको छेकथाम तोड्यो । जयद्रथ भएको ठाउँमा पुगे । अभिमन्युको हत्या र कौरबहरुले गरेको अन्यायहरुको सम्झनाले जलेका अर्जुनले भयानक रुपमा लड्न थाले । (#॥ अर्जुनले सोचे अनुसार त्यस्तो केहि पनि भएको र गरेका थिएन ॥)। उनि सभ्यसाचिन (दुबै हात समान रूपले चलाउन सक्ने) भएकोले कहिले बाँया र कहिले दाहिने हातले बाणहरु बर्षाए । शत्रुहरुमा त्रास र खलबलि मचाई दियो । मानौँ पञ्जा फुकार काल नै रणभूमीमा आएको जस्तो भयो । अस्वत्थामा र सिन्धुराजालाई रक्षा गर्ने भएका अरु महान योद्धाहरु र अर्जुनको बिचमा भएको युद्धको बर्णन गर्न सक्ने महाभारतको कथा लेख्ने कवि मात्र थिए । तिनीहरु भयानक गरी लडे । सबै जनालाई अर्जुनले पराजित गरे । कसैले पनि अर्जुनलाई जयद्रथ सम्म पुग्नबाट रोक्न सकेन । अर्जुनले जयद्रथ माथि आक्रमण शुरु गरे । ती दुई बिच युद्ध धेरै बेर चल्यो । दुबै जनाले पश्चिम दिशा तिर हेर्ने गरेको थियो । किनभने, दिन बित्ने बेला भै रहेको थियो । सूर्य अस्ताउने बेला थियो । जयद्रथ कम खालको योद्धा थिएन । अर्जुनलाई आफ्नो बल दक्षता प्रयोग गर्न मुश्किल परेको थियो । आकाश मण्डलमा दुब्न लागेको सूर्य रातो भएको थियो । तर युद्ध सकिएको थिएन ।

" समय अलिकति मात्र बाँकि छ । जयद्रथ बाँचिएकै छ । अर्जुनको आक्रमण बिफल भएको छ । प्रतिज्ञा पूरा नभएर अर्जुनको बेइज्जति हुन लागि रहेको छ । " भनि दुर्योधन मन मनै खुशि भएका थिए । त्यस पछि अन्धकार भयो । दुबै पक्षमा कोलाहल हुन थाल्यो । घाम अस्ताई सक्यो । जयद्रथ मारिएको छैन । अर्जुन पराजय भएको छ । " भनि पाण्डवहरु खिस्रिक्क भयो । कौरब सेनामा हर्षको लहर चल्यो । जयद्रथले पश्चिमतिरको आकाश मणडल हे-यो । " अब म बाँचे " भनेर मन मनै बिचार गरे । किन भने त्यस बेला उस्ले सूर्यलाई देखेन । अर्जुनबाट हुने भएको प्रतिज्ञाको समय अवधि सकियो भन्ने उस्को बिचार थियो ।

त्यस बेला जे जस्तो भए पनि कृष्णले अर्जुनलाई भन्यो – " सिन्धुराजाले आकाश मण्डल हेरी रहेको छ । यो अन्धकार मैले गराएको हो । अहिले सम्म घाम अस्ताएको छैन । आफ्नो प्रण अनुसारको काम गर । मौका यहि छ । जयद्रथ सुरक्षा देखि अलग्ग रहेको छ । " गान्धिवबाट बाण छुट्यो । उडेर गएको बाणले जयद्रथको टाउकोलाई पनि ऊडाएर लग्यो । कृष्णले कराएर भन्यो – " अर्जुन, जयद्रथको टाउकोलाई जमिनमा खस्नु भन्दा पहिले नै अर्को बाण हानेर त्यस्लाई उस्को बाउ बृधक्षेत्रको काखमा पु-याई देउ । छिटै बाण हानि हाल । " अर्जुनले तुरुन्तै अर्को बाण हान्यो । त्यस बाणले जयद्रथको टाउकोलाई उडाएर चराले लगे जस्तो लग्यो । त्यो एउटा अपूर्बको घटना थियो ।

बृधक्षेत्र आँखा चिम्लेर आफ्नो आश्रमको खुला ठाउँमा ध्यानमा मग्न भएर बसेका थिए । त्यसै बेला सुन्दर कपाल र सुनको मुन्द्रि लगाएको उनको छोरा जयद्रथको टाउको उन कै काखमा सस्यो । बिस्तारै खसेकोले बृधक्षेत्रले चालै पाएन ।ध्यान सकेर बृधक्षेत्र उठ्यो । त्यो टाउको गुडेर भुईँमा खस्यो । टाउको भुईँमा पर्ना साथ बृधक्षेत्रको टाउको पनि सयौँ टुक्रा भएर फुट्यो । बाबु र छोरा दुबै जना एक साथ बहादुरहरुको लोकमा पुगे ।

केशब, धनन्जय, भीम, युधामन्यु र उत्तमौजाले आ-आफ्नो शंख बजायो । (अधर्मि) धर्मराजले विजयको घोषणा सुनेर जान्यो कि अर्जुनले कबोल गरे जस्तै जयद्रथलाई मा-यो । त्यस पछि युधिष्ठिरले द्रोणको बिरुद्ध भिषण गरेर फौज हाँके । रात परि सक्यो तर युद्ध रोकिएन । चौधौँ दिनको युद्धमा घाम अस्ताएको बेला पनि युद्धको नियमलाई मानिएन । दिन पर दिन जोश बढेकोले नियम र बन्देजहरु एक एक गरि भंग हुँदै गएको थियो ।

क्रमश: ९१ द्रोणको अन्त्य     रत्नमान डंगोल

८१ अब एकै चोटी ८१ अभिमन्युको मृत्यु

८१ अब एकै चोटी ८१ अभिमन्युको मृत्यु

(अभिमन्यु – सुभद्रा र अर्जुनको छोरा; कृष्णको फुफू कुन्तीको छोरा अर्जुन – त्यसैले कृष्ण-अर्जुन दाजु भाइ; आफ्नो बहिनीलाई भाइ नाता पर्ने संगको बिबाह कसरि पचाउने – बुझि नसक्नु छ । अभिमन्युको हत्या / मृत्युले महाभारतको कथामा ठूलो हलचल आउँछ – दृष्टद्युम्नद्वारा द्रोणको हत्याको कारण र अर्जुनमा रीसको आगो सल्किएको थियो)

रत्नमान डंगोल

अभिमन्युले द्रोणको चक्रब्युह तोडेको बेला पाणडवहरु योजना अनुसार उनका साथ साथै पछि लागेका थिए । (कौरबहरुले अर्जुनलाई अन्तै अलमल्याएको थियो) । तर धृतराष्ट्रका ज्वाईँ (#॥कसरी ज्वाईँ पाए – बहिनी /छोरी नभएकाले ? ॥)., सिन्धुका बहादुर राजा जयद्रथले आफ्नो भएभरको फौज लगाएर आक्रमण गरी पाण्डवहरुलाई रोकी दियो । चक्रब्युहको रचनालाई बलियो पारे । यसरी बन्द गरी दियो कि पाण्डवहरुलाई बल जफति भित्र जान असंभव पारी दियो । (#॥भित्र जान नै किन परेको ? केही बुझिएन !॥)। युधिष्थिरले भालाहरु प्रहार गरी जयद्रथको धनुष तोडी दियो । सिन्धु राजाले अर्को धनुष उठाई नचुक्ने गरी धर्म पुत्रलाई बाणहरुले प्रहार गरे । जयद्रथको रथको ध्वजाहरु र छतहरु ध्वस्त पारी भीमसेनको बाणहरुले भयानक कार्ञहरु गरे । तर सिन।धु राजा सहग भएर उनको सामानहरु तोडिदिएको बेला उनिफेरि शस्त्र धारण गर्ने भएका थिए । जयद्रथले भीमसेनका घोडाहरु मारी दियो । भीमले सत्यकिको रथ चढ्नु परेको थियो । यसै गरी जयद्रथले बहादुरी देखाई पाण्डवहरुलाई अभिमन्यु गए तिरका सबै बाटोहरु बन्द गर्न सफल भए । अभिमन्यु एकलियो, कुनै सहायता पाउन सकेन । सबै मिलेर एक्लो अभिमन्युलाई घेरे । सुभद्राको छोरा कति पनि बिचलित भएन । उनले वरिपरिका सबै योद्धाहरु सित सामना गरे र तिनीहरु धेरै जनालाई सोतर पारी दिए । समुद्रमा पुगेर नदीहरु लोप भए जस्तै उनलाई हमला गर्न आएका फौजहरु उनको बाणहरुको अगाडि नदेखिने भयो । अभिमन्युको आक्रमणमा कौरब सेना सोत्तर भए । दुर्योधनका नवयुबक छोरा लक्षणले त्यसबेला अभिमन्युलाई आक्रमण गरे । पछि हटेर गई सकेका सिपाहिहरुले सो देखे पछि फर्केर आई पर्बतमा पानी बर्षे जस्तै गरी लक्षमण माथि बाणहरु बर्षाएर दुर्योधन पुत्र लक्षमणलाई सहायता गरे । त्यसो भए पनि अर्जुन पुत्र अभिमन्यु डराएन । नयाँ काँचुलिको सर्प जस्तै चम्केर उनले बाणहरुद्वारा लक्ष्मण माथि बर्षाए । दुर्योधन कराए - "दुष्ट अभिमन्युलाई नरकधाम पु-याई दिनु / मार्नु " । द्रोण, कृपा, कर्ण, अस्वत्थामा, बृहतबाल र कृतबर्मा समेत ६ जना महान योद्धाहरुले अभिमन्युलाई बन्धनमा पारे । ।" द्रोणले कर्णलाई भन्यो –" यस युबकको कवच फटाउन सकिँदैन । घोडाहरुको लगाममा हानेर छिनाल । यसरि उनलाई निर्बलियो पारि पछाडिबाट हमला गर ।" सूर्य पुत्रले त्यहि मुताविक गरे । अभिमन्युको पछडिबाट कर्णले हानेको बाणले अभिमन्युको धनुषलाई भाँचि दियो । उनका घोडाहरु र सारथिलाई मारि दिए । (#॥वाह ! बेइमान कर्ण, द्रोण इत्यादिहरु ॥). यसरि असक्षम गरिएका अभिमन्यु, नवयुबक योद्धा ढाल तरबार लिएर शत्रुहरुको सामना गर्दै रणभूमिमा डटेर खडा भए । उनले वरिपरिका योद्धाहरुलाई छक्क पारि दियो । उनलाई घेरा लगाएर बसेका लडाकुहरुलाई अन्योलमा पार्न तरबार घुमाएर आफ्नो दक्षता देखाई दिएका थिए । त्यसबेला मानौँ उनका खुट्टाहरुले भूईँमा नछोएर आकाशमा उडि बसेको जस्तो थियो । द्रोणले बाणहरुद्वारा अभिमन्युको तरबार भाँचि दियो ।  कर्णको तीखो बाणले उनको ढाललाई टुक्रा टुक्रा पारि दियो । त्यस पछि रथको एउटा पांग्रा उठाएर अभिमन्युले घुमाउँदै सबै शत्रुहरुको सामना गरे । रथका पाँग्रगाले उडाएको धुलोले उसलाई ढकमक्क  छोपि दियो । कविले बयान गरे अनुसार त्यस घटनाले गर्दा बीर अभिमन्युको शोभा झन बढेको थियो । तर तुरुन्तै नै घेरेर बसेका योद्धाहरुको संयुक्त आक्रमणले गर्दा उनलाई ढालि दियो । रथका पांग्राहरुलाई चूर्ण पारि दियो । त्यसै बेला दुशासनका छोरा आएर उनिसंग मरणान्तको द्वन्द युद्ध ग-यो । दुबै जना संग संगै ढले । अभिमन्यु भन्दा पहिले दुशासनका छोरा ऊठे, अनि उनले गदाले हानि अभिमन्युलाई मारि दियो । (#॥अभिमन्युको मृत्युकारणको दोष धेरैलाई दिन सकिन्छ – जस्तै जयद्रथ, दुशासनका छोरा ईत्यादि... तर वास्तवमा बिचार पु-याएर हेर्ने हो भने उनको मृत्युको कारण द्रोण र कर्ण थिए । जस्ले गर्दा उनिहरुको मनोबल घट्छ र उनिहरुको मृत्यको कारण हुन जान्छ । अभिमन्युको मृत्युले पाण्डहरुको रीस र बदलाको भावनाले सीमा नाग्छ ॥). सञ्जयले धृतराष्ट्रलाई भने –" कमलको तलाउमा बसेको हाथीले जस्तै एक्लैले कौरबसेनालाई कोलाहल मचाई दिएका अर्जुन-सुभद्राका छोरा अभिमन्युलाई धेरै जना मिलेर निर्मम हत्या गरे । उनलाई मारिए पछि जंगली जनावरहरुले भेट्टाएको शिकारमा हत्याराहरु सबै रमाए । तपाईँका मानिसहरु अभिमन्युको त्यस मृत शरीर वरिपरि नाचे । सेनाका भद्र (#॥ को को – द्रोण, कर्ण इत्यादि ६ जनाहरु त होइन!!॥).  मानिसहरु सबैले अफसोच गरी आँखाबाट आँसु निकाले । आकाश माथि कावा खाई रहेका मांसाहारी पक्षहरुलेपनि स्वर मचाई ' त्यसो त भएन, त्यसो त भएन ' भनेर कराउन लागे जस्तो सुनियो । शंख बजाएर कौरब सेनाहरु सबैले विजयको नारा लगाई रहेको बेला धृतराष्ट्रका एक जना छोरा ' युयुत्सु 'लाई त्यसो गरेको मन पराएन । उसले झोँकिएर भने –" यो अधम हो । हे सिपाहिहरु ! तिमीहरुले नीति नियमहरु बिर्सेका छौ । साँचै भन्ने हो भने तिमीहरुले लाज मान्नु पर्छ । तिमीहरुले निरलज्जाको नारा लागाएका छौ । अत्यधिक दुष्कर्म गरेर, निकट भविष्यको विपदको बिचार नगरि तिमीहरुले फुस्रो सुख मनाएका छौ ।" यति भने पछि युयुत्सुले दिक्क मानेर शस्त्रहरु फ्याँकेर युद्ध भूमि छोडेर गए । धृतराष्ट्रका सो नवयुबक छोरा पाप देखि डराउँथे । उनका कुराहरु कौरब सेनाका कानहरुमा निको लागेन । उनि भद्र पुरुष थिए थियो । मनका कुरा बोले । (#॥ सो कुराहरु द्रोण, कर्ण ईत्यादि महापुरुषहरुले सुने कि सुनेनन् ??  युयुत्सु किन रणभुमिमा आएको होला ? जुवा, युद्ध, प्रेम जस्ता कुराहरुमा जे गरे पनि जायज छ – जसरि भए पनि जित्नु छ, होइन र ?॥).

क्रमश:

९० अब एकै चोटि ९० जयद्रथको बध

रत्नमान डंगोल

७६ द्रोणको अधिपत्य

७६ द्रोणको अधिपत्य

( यसो गर्न जरुरी थियो, नत्र कर्णलाई अर्जुनको बध गर्नु पर्ने अवस्था आउन सक्थ्यो)

रत्नमान डंगोल

फौजको सर्बोच्च सेनाध्यक्षमा कसलाई राख्ने भन्ने बारे दुर्योधन र कर्णको बिच सल्लाह साहुति भयो । कर्णले भन्यो –"ठिक छ, हाम्रो पक्षमा युद्ध गरिरहेका राजकुमार योद्धाहरु प्रत्यक हाम्रो फौजको सर्बोत्तम सेनाध्यक्ष गरी अधिकार दिन योग्य छन् । यी सबै राजाहरु पराक्रममा, बलमा, शक्तिमा, दक्षतामा, साहसमा, बहादुरीमा, कुलघरानामा र बुद्धिमानीमा बराबर छन् । तिनीहरु सबैलाई संयुक्त अधिपतिमा राख्न सकिँदैन । यदि तिनीहरु मध्ये एकजना कसैलाई चुनियो भने अरुहरुले मन दु:खाउने छन् । त्यहि कारणले गर्दा सबैको शक्ति प्रयोगमा ल्याउन नसक्ने हुन सक्छ । त्यसबाट हामीलाई हानि हुनेछ । यसकारण सबैका गुरु भएका द्रोणाचार्यलाई सर्बोत्तम सेनाध्यक्षमा राख्ने मेरो सल्लाह छ । शस्त्रधारीहरु मध्ये उहाँ नै सर्ब श्रेष्ठ हुनु हुन्छ । हाम्रो फौज हाँक्न सक्ने क्षमतामा उहाँको बराबरी गर्न सक्नेमा अरु कोहि छैन । त्यसकारण सेनाध्यक्षको लागि उहाँलाई नै छानौँ ।" त्यसो गर्न ठिक छ भनि दुर्योधनले मञ्जुर ग-यो । सोहि गर्ने निर्णय भयो । (#॥हे दुर्योधन तिमीलाई के थाहा कर्णको छल – आफु मरेर भए पनि पाण्डवहरुकै जीत गराउने षडयन्त्र भएको भनेर ! ॥). दुर्योधन द्रोणाचार्य कहाँ गयो । भेला भएका राजकुमारहरु र योद्धाहरुको समक्ष शिर झुकाएर भने – "सम्माननिय आचार्य, बर्णमा, कुलघरानामा, ज्ञान-बिज्ञानमा, उमेरमा, बुद्धिमा, बहादुरी र निपूर्णतामा तापईँको बराबर यहाँ भेला भएकोमा कोही छैन । सर्बोच्च  सेनाध्यक्षको पद ग्रहण गर्नु हुन म तपाईँलाई अनुरोध गर्दछु । तपाईँको अध्यक्षतामा कौरब सेनाले बिजय हासिल गर्नेछ ।" (#॥के गर्ने दुर्योधन, कर्ण र द्रोण दुबैको  नैतिक समर्थन पाण्डवहरु प्रति भएको तिमीलाई थाहा छैन । पाण्डवहरुलाई जिताउन आफुमर्ने निहु मात्र पर्खेका छन् - जस्तो भीष्मले ग-यो ॥।). भेला भएका सबै राजाहरुले यस प्रस्तावलाई ठूलो स्वरले स्वागत गरे । त्यस समर्थनको स्वरले  दुर्योधन खुशि भयो । मेघनाथले स्वागत गरी उचित विधिले द्रोणाचार्यलाई सेनाध्यक्षमा स्थापना गरे । त्यस बेला उपस्थित योद्धाहरुको प्रशंसा र बिकुलका आवाजले यस्तो भान हुन्थ्यो कि मानौ कौरबहरुले त्यसै नै युद्धमा विजय हासिल गरी सक्यो । द्रोणको अध्यक्षतामा उनिहरुको जोश र बिश्वास ठूलो भएको स्पष्ट देखियो । द्रोणले सेनालाई चक्राकारको ब्युहमा रचे । त्यस बेला सम्म युद्धबाट टाढा रहेका कर्ण अहिले रथमा चढी युद्ध क्षेत्रमा यताउता चलिरहेको देखिन्थ्यो । (#॥देखाउति तत्परता त देखाउनै प-यो र पाणडवहरुलाई पनि त जानकारी दिनु प-यो, रणभूमिमा आएको ॥). सो कर्णको चहल पहल देखेर कौरब सेनामा मनोबल बढेको थियो । सेनामा कुरा चलेको थियो कि  ' महान भीष्मले पाण्डुका छोराहरुलाई मार्ने इच्छा गरेका थिएनन् । त्यसैले युद्धमा पूरा मन लगाएका थिएनन्, तर अहिले कर्ण रण भूमिमा आएका हुनाले पाण्डवहरुको नाश हुने पक्का भयो ।' (#॥कसैलाई पनि थाहा भएन कि पाण्डुको तर्फबाट कोहि पनि सन्तान थिएन – सबै नै कुन्तीले नाथो पोईहरुबाट पाएका छोराहरु हुन भनेर र साथै कर्ण पनि सूर्य पोईबाट भएको पहिलो छोरा ॥). द्रोणाचार्य युद्धको एघारौँ देखि पन्ध्रौँ दिन सम्म सेनाध्यक्षमा रह्यो र सोह्रौ दिनमा दृष्टद्युम्नको हातबाट बीरगति प्राप्त गरे । बृद्ध भै सकेको भएता पनि युद्ध क्षेत्रको जहाँ तहिँ नौजवान योद्धाको जस्तै भयंकर शक्ति देखाएका थिए । उनले आक्रमण गरेको जुन सुकै बेला पनि हुरी आएको बेलाको बादल जस्तै पाण्डव फौजहरुलाई तितर बितर पारेको थियो । (#॥बिचरा सिपाहिहरु, हाथिको लडाईँमा घाँसको मिचाई ॥). पाण्डव पक्षका माहन योद्धाहरु सित उनि आफैले युद्ध गरेका थिए । उनले सत्यकि, भीम, अर्जुन, दृष्टद्युम्न, अभिमन्यु, द्रुपद र काशिराज सित युद्ध गरेर उनिहरुलाई धेरै पटक हराएका थिए । (#॥ सो काम भीष्म भएको बेला पनि त गर्नु पर्थ्यो नि॥). द्रोण सेना प्रमुख भएको पाँच दिन सम्म उनले पाण्डव सेनालाई आच्छु आच्छु पारेका थिए – पाण्डुका पक्ष चाहिँ चुपाचाप हेरेका थिए होला, किन कसैलाई पनि बध नगरेको होला ??? !!!॥).

क्रमश:

अब एकै चोटी ८१ अभिमन्युको मृत्यु

रत्नमान डंगोल