९१ द्रोणको अन्त्य

९१ द्रोणको अन्त्य 

रत्नमान डंगोल

महाभारतको कथामा भीमसेनको असुर स्त्री हिडम्बा पनि छ । लाक्षा गृहबाट उम्के पछि जंगलमा उनीलाई भेटेको थियो । उनिबाट एक जना छोरा जन्मेको थियो । उनको नाम घटोट्चक हो । बीरता, बल, साहस तथा सुब्यबहार सबै गुणले सु-सम्पन्न भएका महाभारतका लडाकुहरुमा दुईजना नौजवानहरु थिए । उनीहरु अर्जुन पुत्र अभिमन्यु र भीमको छोरा घटोट्कच थिए । कुरुक्षेत्रको युद्धमा दुबै जनाले ज्यान फालेका थिए ।

महाभारतको युद्धको पछिल्लो खण्डमा दुबै पक्षको उत्तेजित वैमनष्यताले दिउँसो र साँझ पख गरेको युद्धले सन्तोष मानेन् । चौधौँ दिनमा घाम अस्ताए पछि पनि उनिहरुले युद्ध बन्द गरेनन् । चिराग बालेर भए पनि युद्ध चालु नै राखे । कुरुक्षेत्रमा अपूर्ब दृष्य देखिएको थियो । त्यस्तो दृष्य पहिले देखिएको थिएन । दुबै पक्डका सेनाध्यक्षहरु र सिपाहिहरुले हजारौँ चिरागहरु बालेर बिशेष गरी राती गरिने संकेतको प्योग गर्दै युद्ध गरेका थिए । घटौटकच र उनका सेनाहरु रात परे पछि धेरै गुना बलिया हुने भएकाले उनिहरुले अन्धकारबाट थप फायदा पाए । दुर्योधनका फौजहरुलाई चर्कै गरी आक्रमण गरे । घटोट्कच र उनका राक्षसी फौजले आकाशमा उडि अचानकले आक्रमण गरी हजारौँ मानिसहरुको नास गरेका थिए । सो बेला दुर्योधनको मन मरेको थियो ।

" यस नीचलाई तुरुन्तै मारि देउ, कर्ण । अन्यथा हाम्रो फौज तुरुन्तै सबै खत्तम हुनेछ । बेर नगर, यसलाई नास गर । " बिचलित भएका सबै कौरबले आवेदन गरे । कर्ण आफै एक जना असूरको बाण लागेर घाइते भएर दु:ख मानी रिसाएर बसेका थिए । उनिसंग इन्द्रले प्रदान गरेको नभुल्ने प्रभाव भएको शस्त्र थियो । तर त्यो एक चोटि मात्र प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो । अर्जुन सित अन्तिम मुकाबिला हुने अनिबार्य थियो भन्ने जानेर यसलाई अर्जुन माथि प्रयोग गर्न जतन साथ राखेको थियो । तर गम्भिर रुपमा त्यस राति बिचलित भएका फौजको जोश र खलबलिमा  घाईते भएकाहरुको आवेदनमा प्रभावित भएर कर्णले त्यो अस्त्र उनले त्यस नवजवान राक्षस घटोट्कच माथि प्रहार ग-यो ।

यसरी अर्जुन त बच्यो तर ठूलो क्षति पनि भयो । आकाशको बिचबाट कौरब सेना माथि भयानक बाणहरु बर्साई रहेका भीमका पुत्र पाण्डवहरुलाई दु:खमा पारि मरेर तल खस्यो । युद्ध रोकिएन । द्रोणले जोड तोडले आक्रमण गरी पाण्डव सेनालाई भय र त्रास दिए ।

कृष्णले भन्यो – " ओ अर्जुन, युद्धको कडा नियम पालना गरेर यो द्रोणलाई पराजय गर्न सक्ने कोहि छैन । यदि हामीले धर्म छोडेन भने उनि सित लडाईँ गरेर जित्न सकिँदैन । उनलाई युद्धबाट बिमुख गराउने एउटै मात्र उपाय छ । यदि उनले अस्वत्थामा म-यो भन्ने सुन्यो भने उनेले जीवनको सबै स्वार्थ छोड्ने छ र शस्त्रहरु सबै हटाउने छ । अस्वत्थामा म-यो भनेर उसलाई कसैले सुनाउनु पर्ने छ । " (#॥ वाह रे कृष्ण, गीता पाठ गरेर धर्मको रक्षा गर्न युद्ध गरेको होईन ? ॥)। अर्जुन झुठो बोल्नमा लाग्न नसकेकोले कृष्णको यस प्रस्तावमा उनलाई खल्लो लाग्यो । नजिकमा रहेका अरुले पनि त्यस बिचारलाई स्वीकार गर्न सकेन । धोकाबाजीको ब्यक्ति हुने कसैको मन थिएन । (#॥ अरु कसैले किन, स्वयं कृष्णले नै किन नभनेको ? कथा त हो नि के भयो र !! ॥)। युधिष्ठिर केही क्षण बिचार गरेर बस्यो । । " यो पापको भार म बहन गर्ने छु । " भनेर यस भयावहको कार्य गर्ने  निर्णय ग-यो । (#॥ स्याबास ! अधर्मी ! भन्नुमा धर्मराज !! ॥)। यो अपूर्व क्षण थियो  । तर विश्व सृष्टिको शुरुमा समुद्र मन्थन गरेको बेला देवताहरुलाई भष्म गर्ने गरी विषको षडयन्त्र भएको बेला त्य विष निल्न रुद्र अगाडि बढेर देवताहरुलाई बचाएको थिएन र ? (#॥ कथा हो कथा, वचाउने र मार्ने भन्ने कुरा बुझ्नु पर्छ ।॥)। आफुमा बिल्कुल भर परेका साथिलाई वचाउन रामलाई सदाचारको नियमलाई छोडि बालिलाई मार्ने पापको भार बहन गर्न परेको थियो ।(#॥ रामायणको कथामा – सो बेइमानीको काम गर्न नै आवश्यक थिएन, बालिसंग कुरा गरेको भए भै हाल्थ्यो; बालि पनि राम भक्त नै थियो; बालि र सुग्रिवको मेल भै हाल्थ्यो – दाजुलाई सहयोग नगरि भाग्ने सुग्रिव न थियो ॥)। यस्तै हिसावले युधिष्ठिरले यस पापको भार बोक्ने निश्चित ग-यो । किन भने द्रोणलाई मार्ने अरु कुनै उपाय थिएन ।पापको घैँटो त भर्नै प-यो ।

भीमसेनले गदा उठाएर अस्वत्थामा भन्ने हाथीको टाउकोमा बेसरि हिर्कायो । हाथि मरेर ढल्यो । द्रोणले हाँकेको फौजको नजिकमा गएर भीमसेनले जोडले कराएर भन्यो – मैले अस्वस्थामालाई मारेँ । कहिले पनि अभद्र ब्यबहार नगरेकाले त्यस्तो काम गर्ने सोच्दै नसोचेका भीमसेनले सो कुरा बोलेको बेला ठूलो लाजले टाउको निहु-याको थियो । ती शब्दहरुले आफ्नै मनमा धक्का पा-यो । द्रोणले ब्रम्हास्त्र छोडन लागेको बेला ती शब्दहरु सुनेका थिए । " मेरो छोरा मरेको साँचै हो " भनेर युधिष्ठारसित सोधे । (#॥ धोकेवाज द्रोण, मर्ने कारणको खोजि नै थियो त अरु नै उपाय सोँचे हुन्थ्यो नि । आफ्नै मान्छेलाई हेर्न बुझ्न पठाएको भए भै हाल्थ्यो नि । अधर्मीलाई किन सोच्नु पर्थ्यो र ?॥)। उसले सोँचेको थियो कि युधिष्ठिरले झुठो बोल्ने छैन । द्रोणले त्यसरी सोधेको बेला कृष्ण धेरै डराएको थियो । विजय गर्ने लालसाले मनलाई मारेर युधिष्ठिरले कराएर भन्यो – " हो अस्वस्थामा मरेको साँचो हो । " त्यस पछि कसैले पनि नसुन्ने गरी बिस्तारै भन्यो –"अस्वत्थमा हाथि हो या मान्छे, थाहा छैन " । सो कुरा द्रोणले पनि सुनेन । #युद्धको प्रत्क्ष कुरा सुनाई रहेका सञ्जयले धृतराष्ट्रलाई भन्यो – "ओ राजा युधिष्ठिरले यसरी ठूलो पाप गरे । (#॥: तर त्यो भन्दा ठूलो पाप त जुवा, सबै हारेको र द्रौपदीलाई पनि हारेको होइन र ? ॥)।

झूठो कुरा युधिष्ठिरको मुखबाट निस्के पछि सँधै जमिनबाट चार इन्च माथिबाट गुड्ने युधिष्ठिरको रथ खसेर पाँग्राहरु जमिनमा गुड्न थाले । असत्यले भरेको संसार देखि अलग्ग रहेका युधिष्ठिर अचानक मर्त्य मण्डलि भए । उन्ले विजयको आकाँक्षाको लोभ गरेका थिए । असत्यको बाटोमा चिप्लिए । त्यसैले उनको रथ मानवको साधारण बाटोमा ओर्लेको थियो । (#॥त्यस्ता हुन्छन् त धर्मराज भनाउँदाहरु ??? ॥).

द्रोणले छोरा मरे भन्ने सुनेका बेला उनको जिन्दगिको सबै महिमा छुट्यो । अभिलाषा भनेको नभएको जस्तो भएर गयो । त्यस महान (वा तुच्छ ) ब्यक्तिको त्यस्तो अवस्था  भए पछि  भीमसेनले उनलाई कडा वचन गरी ठूलो स्वरमा बोल्यो (॥#गुरुले पाण्डवहरु प्रति वैर भाव गरेर दुष्मनी गरेकै थिएन, तै पनि गुरुलाई दिने मर्यादा पाणडवहरुले गरेरनन् ॥).- " तिमी ब्राह्मणहरुले आफ्नो जात वर्ण अनुसारको उचित कार्यहरु छोडेर शस्त्र चलाउने क्षत्रिय पेशामा लागेर राजाहरुको सर्बनाश गरेका छौ । यदि तिमी ब्राह्मणहरुले आफ्नो जन्मबाट पाएको कर्मको बाटो नभुलेको भए राजाहरुको यस्तो सर्बनाश हुने थिएन । तिमीले पढाएका छौ कि अहिंसा सबै भन्दा ठूलो धर्म हो र ब्राह्मणहरुले धर्मको पालन गरी रक्षा गर्ने हो । तै पनि, तिमीहरुले आफ्नो जन्म सिद्ध ज्ञान र बुद्धिलाई त्यागेर निर्लज्ज भएर हिंसा गर्ने पेशा लिएका छौ । तिमीहरु यस पापी जीवनमा ओर्लि आएको हाम्रो लागि दुर्भाग्यको कुरा हो । (यो लडाईंमा सबैलाई उक्साएर तानेको कस्ले गर्दा हो ? हे गदाधारी पापी गधा भीमसेन सो कुरा पाप भनेर थाहा हुँदा अरुलाई, आफ्नै गुरुलाई उपदेश दिन सक्नेले किन सो काम आफै गर्दैछौ ?)

भीमसेनको यस दुरवचनले त्यसै पनि बाँच्ने इच्छा मारि सकेका द्रोणलाई ज्यादै दु:खित पा-यो । उनले हात हतियार फ्याकिँ दियो । रथमै योग गर्न बसे । बेकारमा पाण्डवहरुलाई वचाएकोमा दु:खि भए । यसै बेला तरवार झिकेर पापी दृष्टद्युम्न आयो । सबै तिरको बिरोध र कोलाहललाई परवाह नगरी रथ माथि चढेर त्यस बृद्ध योद्धाको शिर चटक्क काटी द्रोणको संहार कर्ता भएकोले आफ्नो पाप कर्मलाई पूरा गरे । अनि भरद्वाज पुत्रको आत्मा प्रत्यक्ष ज्वाला भएर निस्क्यो र माथि स्वर्ग तिर लागेको थियो । (#॥कता हो माथि ? स्वर्ग भनेको ? आत्मालाई कसरी देख्ने ? वाहियात !!॥)।

महाभारत महान तथा अपूर्ब कथा हो । (#॥ कथा भनेर थाहा भए पनि, कथा कै कुराको पछि पछि लाग्छन् – मानिसहरु किन मूर्ख छन्, भगवानको कुरा तिर ध्यान नदिएर कथाको पात्रलाई मान्छन् । भगवानको कुरा बुझ्नलाई न मानिसले बनाएको भाषा, न कथा, न बिद्यालय जानु पर्छ – आफ्नै शरीर भित्र रहेका 'सत् चितानन्दको आवाजलाई सुने पुग्छ, सुन्न सक्नेहरुले अरुलाई पनि अनिभव गराउन मदत गर्नसक्छन् । अनुभव गर्ने गराउने नभएमा अरु सबै ठग हुन् ॥)। मानव जीवनका दु:खहरु भब्य शोभाले चित्रण भै घुमाउरो दृष्यमा अल्झिएको हुन्छ । भुलचुक र दु:खको कथाको पछाडि हामीलाई कविले मोक्षको बिचार पाउन सक्ने गराई दिन्छ, बुझ्ने कोशिस गर्नु पर्छ । (#॥महाभारतको कथाले 'ठिकलाई बेठिक र बेठिकलाई ठिक गराउन सकिन्छ' , 'महाधूर्तलाई भगवान' र 'महा अधर्मीलाई महान धर्मात्मा' भनेर पर्स्तुत गर्न सकिन्छ भनेर अति चलाखी ढंगले प्रस्तुत गर्न सकिन्छ भनेर प्रमाणित गर्दछ ।॥)। महाभारतको ग्रन्थ एउटा कथा भए पनि धर्मको (या अधर्मीको ?) पुस्तक हुन आएको छ । भब्य गरी संक्षेपमा सीधा लेखिएका दन्त्य कथा र उपन्यासहरु भन्दा फरक छ । यस महाभारतको कथा घुमाउरो छ, सरसरती हेर्दा जुन कुरा देखिन्छ, गौर गरेर बिचार गरेमा त्यसको ठिक अर्को कुरा सिकाई रहेको छ । हुनलाई त यो पनि दन्त्य कथाहरु उनेर बनाईएको महान ग्रन्थ नै हो । यो ऐतिहासिक कुरा होइन । रामायण र महाभारत बिल्कुल बेग्लै किसिमका तर दक्षतापूर्ण सृजनाहरु  हुन । (#॥ मानिसहरुलाई जनावर तुल्य बनाउन सकेमा अधिनायक भएर ' राम राज्य ' गर्न सकिन्छ भनेर रामायणले सिकाउँछ भने महाभारतले कथाले माथि भने जस्तै 'ठिकलाई बेठिक र बेठिकलाई ठिक गराउन सकिन्छ' भन्ने कुरा सिकाउँछ ।

क्रमश:

९२ कर्णको हत्या         रत्नमान डंगोल